فڪر لطيف ۽ سيڪيولر اديب محقق اڪرم حيدري

 

فڪر لطيف۽ سيڪيولر اديب:

محقق: اڪرم حيدري 

انساني تاريخ ۾ هر دور پنهنجي فڪري آزمائشن، سماجي بحرانن، ۽ روحاني ڳجھين سان ڀريل رهيو آهي. جڏهن تہ جديد زماني ۾ سيڪيولرزم، لادينيت، ملحدانہ سوچ، ۽ وجوديت جهڙا رجحان انسان جي شعوري آزادي، عقل پرستي، ۽ فلسفياتي فڪر جو مظاهرو آهن، اُتي صوفي شاعر شاھ عبداللطيف ڀٽائي جي شاعري انهن سڀني رجحانن جي مقابلي ۾ هڪ روشن رستي جو علمبردار آهي. شاھ عبدللطيف ڀٽائي جو ڪلام زندگيءَ جو معيار قرآن مجيد جي حڪمن، رسول صلي الله عليه وسلم جي اسوه حسنه، ۽ واحد الله جي توحيد تي ٻڌل قرار ڏئي ٿو، جيڪو سيڪيولر يا وجودياتي سوچ جي روحاني ۽ اخلاقي خلا کي مڪمل طور ڀريندو آهي.

1.قرآن مجيد ۽ زندگي جو معيار:

شاھ عبدللطيف جي شاعري ۾ بار بار اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو تہ انسان جي زندگي کي نظم ۽ ترتيب ڏيڻ جو سڀ کان بهترين معيار قرآن پاڪ آهي.چوي ٿو.

سي پُوڄارا پُر ٿيا سمنڊ سيوو جن

آندائون عميق مان جوتي جواهرن 

لڌائون لطيف چئي لعلون مان لھرن

ڪانھي قيمت تن ملھ مهانگو ان جو 

سندس بيتن ۾ نہ رڳو خدا جي وحدانيت جو ذڪر ملندو آهي، پر انهن آيتن جو عملي ۽ اخلاق سان واسطو پڻ واضح ڪيو ويو آهي.

ووڙيم سڀ وٿاڻ ياد ڪارڻ جت جي

والله بڪل شي محيط اي آرياڻي اھڃاڻ

ڇو وڃي وڻڪار ھت نہ ڳولئِين هوتَ کي 

لطيف سائين انسان کي اها تلقين ڪندا آهن تہ قرآن فقط پڙهڻ يا ٻڌڻ لاءِ ناهي، پر ان ۾ بيان ڪيل اخلاقي، سماجي، ۽ روحاني اصول عملي زندگيءَ ۾ لاڳو ڪرڻ ضروري آهي.

فرمائي ٿو.

وحده لاشريڪ له چئو چوندو آء 

فرض واجب سنتون تنئون ترڪ م پاء 

توبه سندي تسبيح پڙھڻ سان پڄاء 

نانگا پنھنجي نفس کي ڪا سنئين راھ سھاء 

پريان سندي ڳالهڙي ھنئين سين لاءِ 

تہ سڏي دوزخ باھ تو اوڏيائي نہ اچي

مثال طور، شاھ لطيف بيان ڪن ٿا تہ انسان کي هر حال ۾ صبر، شڪر، عاجزي، ۽ نيڪي جو طريقو اختيار ڪرڻ گهرجي، جيڪو قرآن پاڪ جي حڪمن جي روشني ۾ ئي ممڪن آهي. هن نقطي نظر کان قرآن هڪ زندگي گذارڻ جو مڪمل معيار بڻجي وڃي ٿو، جيڪو انساني دلين کي فڪر، جذبي ۽ روحانيت سان ڳنڍيندو آهي.

2.رسول صلي الله عليه وسلم جي اسوه حسنه:

شاھ عبداللطيف جو فڪر رڳو ڪتابي نصوص تي محدود نہ آهي، پر هو رسول صلي الله عليه وسلم جي زندگيءَ کي عمل جو بهترين نمونو قرار ڏين ٿا.

ڀٽائي چوي ٿو 

وحده لاشريڪ له جن اتوسين ايمان 

تن مڃيو مُحمَّدُ ڪارَڻِي قَلبَ ساڻ لسان

اوء فائق ۾ فرمان اوتڙ ڪنھن نہ اوليا

 ھڪ ٻئي ھنڌ لطيف سائين چوي ٿہ تہ زندگيءَ ۾ هر انسان کي ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ پنهنجي عملن ۾ رسول صلي الله عليه وسلم جي صفات ۽ اخلاق کي اپنائڻو پوندو.

چڱا ڪن چڱايون ائين سڀ ڪو ھوء 

تو جيئن ڪري نہ ڪو بڇن ساڻ ڀلايون 

اهو صرف عبادت يا مذهبي رسمون پورا ڪرڻ ناهي، پر سچائي، عاجزي، انصاف، شفقت، صبر، ۽ محبت کي روزمره جي زندگي ۾ جِيئڻ آهي. جڏهن انسان پنهنجن عملن کي نبوي اصولن سان هم آهنگ ڪري ٿو، تڏهن زندگيءَ جي هر آزمائش، در در جي ٺوڪرن، ۽ مصيبتن ۾ به روشني ۽ سک حاصل ٿي سگهي ٿو.

3.توحيد: واحد الله جو عقيدو

شاھ عبداللطيف جو ڪلام سڀ کان وڌيڪ توحيد تي زور ڏئي ٿو. سندس بيتن ۾ بار بار اهو ڏسڻ ۾ اچي ٿو تہ واحد الله کي مڃڻ ۽ ان جي عبادت ڪرڻ انساني زندگيءَ جو بنيادي مقصد آهي.

شاھ عبدللطيف ڀٽائي فرمائي ٿو.

زيئون زاھد سين پختا ٿيا پچي

ڪڍي ڇڏيائون ڪڙھ مان ڪوجھي ڳالھ ڪچي 

ابتا عبادت ۾ مانجھي مست مچي 

وما خلقت الجن والانس سھڻو سڌ سچي 

اڪنڊ سان اچي گرکي گڏيا ڪاپڙي.

توحيد جو فلسفو انسان جي دل ۾ عجز ۽ عاجزي پيدا ڪري ٿو. جڏهن انسان سمجهي ٿو تہ سڀ ڪائنات جو خالق هڪ ئي آهي، تہ هو نہ صرف ٻين جي حقيقي قدر کي مڃي ٿو، پر پنهنجي زندگيءَ ۾ بہ نيڪي، عاجزي ۽ ايمانداري کي ترجيح ڏئي ٿو.

شاھ عبدللطيف چوي ٿو: "

ڪنڊا مون پيرن ۾ توڻي لَکَ لَڳَنِ 

آڱر آڱوٺي نہ مڙي ڇپيو پير ڇنن."

ويندي ڏانھن پِرِيَنِ جُتِي جاتِ نہ پائِيان 

يعني انساني زندگي جي هر امتحان ۾، روحاني توحيد انسان کي استقامت، سک، ۽ حقيقي آزادي ڏئي ٿي، جيڪا سيڪيولر يا وجودياتي سوچ ۾ موجود ناهي.

4.سيڪيولرزم ۽ وجوديت جي نفى:

سيڪيولرزم، لادينيت، ملحدانہ عقيدو، ۽ وجوديت جا بنيادي اصول انساني زندگي ۾ روحاني پابنديءَ ۽ اخلاقي ضابطن جي نفي ڪن ٿا. انهن فلسفن ۾ زندگي کي يا تہ بي‌معنيٰ ۽ خالي قرار ڏنو ويندو آهي، يا هر انسان کي صرف پنهنجي مرضي ۽ خواهشن تي ڀروسو ڪرڻ جو حوصلو ڏنو وڃي ٿو.

شاهه لطيف هن سوچ جي مڪمل نفى ڪن ٿا. سندس شاعري ۾ زندگي کي صرف روحاني، اخلاق، ۽ ايماني معيارن تي هلائڻ جو درس ڏنو ويو آهي. لطيف سائين جو پيغام اهو آهي تہ انساني درد، مايوسي، محبت، ۽ غم کي پڻ روحاني فڪر ۽ توحيد جي روشني ۾ سمجهڻ گهرجي.

شاھ صاحب مشورو ٿو ڏي

پريان سندي پار جي مڙيئي مٺائي

ڪانھي ڪڙائي چکي جي چيت ڪري

لطيف جا بيت جيڪي عشق، روئڻ، ۽ انساني درد جي منظرن کي بيان ڪن ٿا، صرف جذبات جو اظهار نہ آهن، پر اهي خدا جي در جي طلب ۽ روحاني صفائي جو ذريعو بڻجن ٿا.

پاڻي مٿي جھوپڙا مورک اڃ مرن

سامھان اوڏو سُپَرِين لوچي تان نه لھن

ونحن اقرب اليہ من حبل الوريد اھو راز رندن 

دم نہ سڃاڻن دانھون ڪن مٺن جيئن.

اهڙي طرح شاھ عبدللطيف ڀٽائي جو ڪلام سيڪيولرزم جي اخلاقي بي‌معنيت، روحاني خالي پن، ۽ وجودي مايوسي جي مقابلي ۾ هڪ متوازن، فڪري، ۽ عملي روحاني رستو پيش ڪري ٿو.

5.روحاني فائدا ۽ انساني زندگي:

شاھ عبدللطيف ڀٽائي جي تعليمات زندگيءَ جي هر شعبہ لاءِ روشنائي ۽ ھدايت جو ذريعو آهن:

1.روحاني سک: 

انساني دل ۾ خدا جي ياد سان سک ۽ استحڪام پيدا ٿئي ٿو.

2.اخلاقي قوت: 

قرآن ۽ نبوي اسوه جي روشني ۾ زندگي ۾ انصاف، صداقت، ۽ محبت قائم ٿئي ٿي.

3.امتحان ۾ مضبوطی: 

دنيا جي مصيبتن ۽ پريشانين  کي خدا جي حوالي ڪرڻ سان انسان اندروني طور مضبوط ٿئي ٿو.

4.معنوي آزادي: 

سيڪيولر يا وجودياتي آزادي کان مختلف، لطيف جي روحاني آزادي انسان کي اخلاقي، فڪري ۽ روحاني ذميواري سيکاري ٿي.

6.خلاصو:

شاهه عبداللطيف ڀٽائي جي ڪلام هڪ روحاني معيار، اخلاقي اصول، ۽ زندگي گذارڻ جو مڪمل دستور آهي، جيڪو قرآن، نبوي اسوه، ۽ توحيد جي بنيادن تي قائم آهي.

هن جو ڪلام سيڪيولرزم، لادينيت، ملحدانہ عقيدو، ۽ وجوديت جي فڪر کي مڪمل طور رد ڪري ٿو، ۽ انساني دلين کي هڪ معنوي، فڪري، ۽ روحاني روشني فراهم ڪري ٿو.

شاھ عبدللطيف ڀٽائي ٻڌائي ٿو تہ: 

جن کي دؤر درد جو سبق سور پڙهن 

فڪر ڦرهي هٿ ۾ ماٺ مطالعو ڪن 

پنو سو پڙھن جنھن ۾ پسن پرين کي ."

انهيءَ رستي تي هلڻ سان انسان نہ صرف زندگيءَ جو مقصد سمجھي ٿو، پر هر درد، عشق، ۽ رنج کي روحاني عبادت ۽ سک جو ذريعو بڻائي سگهي ٿو.

شاهه لطيف جو پيغام صدين تائين انساني دلين جي رهنمائي ڪندو رهندو: زندگي جو صحيح معيار صرف قرآن، رسول صلي الله عليه وسلم جي اسوه حسنه، ۽ خدا جي وحدانيت ۾ ملي ٿو، جيڪو ڪنهن بہ سيڪيولر يا وجودياتي فلسفي سان موازنو نہ ٿو ڪري سگهجي.

(2) روحانيت کان خالي اديب:

شاعر، اديب ۽ فنڪار عام ماڻهو کان مختلف جذباتي حساسيت ۽ فڪر جي شدت رکن ٿا، جنهن ڪري ڪڏهن ڪڏهن انهن ۾ خودڪشي جو رجحان وڌي وڃي ٿو. هتي آئون مختلف وجوھات بيان ڪريان ٿو:

1.جذباتي حساسيت ۽ فڪر جي شدت:

شاعر ۽ اديب پنهنجي جذبات، درد، فڪر ۽ تجربي کي لفظن ۾ بدلڻ ۾ ماهر هوندا آهن.اهي دنيا جي سچائين، سماجي نابرابري، انساني مصيبتن ۽ ذاتي دردن کي گهڻو حساسيت سان محسوس ڪن ٿا.

گهڻي حساسيت سبب اداسي ۽ نفسياتي دٻاءُ وڌي وڃي ٿو،جيڪڏھن روحاني تسڪين جو ذريعو ناھي تہ ممڪن آھي تہ خودڪشي جي سوچ کي جنم ڏئي سگهي ٿو.

2.سماجي اڪيلائپ ۽ فهم جي گهٽتائي:

گهڻو ڪري شاعر ۽ اديب پنهنجي خيالن ۽ احساسن کي عام ماڻهن سان شيئر نہ ڪندا آهن، ڇو تہ انهن جي سوچ عام سماج کان مختلف ۽ گهري هوندي آهي.

اڪيلاپڻ ۽ سماجي فهم جي گهٽتائي انهن ۾ جذباتي دٻاءُ وڌائي ڇڏيندي آھي.

3.ذاتي يا خانداني مسئلا:

گهڻو ڪري ادبي شخصيتون گهريلو خاندان، مالي يا ذاتي مسئلن کي گهڻو محسوس ڪن ٿيون.

انهن مسئلن جو مسلسل دٻاءُ، جيڪڏهن جذباتي ۽ نفسياتي سپورٽ نہ ملي، تہ خودڪشي جو خطرو وڌي سگهي ٿو.

4.فن ۽ جذباتي تڪرار:

شاعر ۽ اديب پنهنجن لکڻين ذريعي دنيا جي درد، پيار، فراق، ۽ اڻپوري اميدن کي ظاهر ڪندا آهن.

جڏهن انهن جا جذبات پنهنجي لکڻين کان بہ اڳتي وڌي وڃن، تہ اندروني تڪرار ۽ اداسي انهن لاءِ برداشت کان ٻاهر ٿي سگهي ٿي.

5.نفسياتي ۽ دماغي مسئلا:

ڪجھ ادبي شخصيتن ۾ ڊپريشن، انگزائٽي، يا نفسياتي بيماريون موجود هونديون آهن، جيڪي خودڪشي جي سوچ پيدا ڪري سگهن ٿيون.

ادبي شخصيتن ۾ ذہني حساسيت ۽ جذباتي گهرائي عام ماڻهن کان وڌيڪ هجڻ ڪري، ننڍي دٻاءُ بہ وڏو اثر ڇڏيندو آهي.

6.سماجي ۽ ادبي دٻاءُ:

ڪڏهن ڪڏهن شاعر ۽ اديب پنهنجي فن ۽ لکڻين ۾  غير حوصلہ افزائي ۽ مڪمل غير اعتماد جو دٻاءُ محسوس ڪن ٿا.

جڏهن اهي پنهنجي ڪم ۾ ڪامياب نہ ٿين يا سماجي قبوليت حاصل نہ ڪن، تہ اداسي ۽ مايوسي وڌي وڃي ٿي.

7.روحاني يا وجودي سوال:

گهڻو ڪري شاعر ۽ اديب زندگي جي معنوي ۽ روحاني سوالن ۾ گهرو دلچسپي رکن ٿا.

جڏهن اهي زندگي، موت، درد، ۽ انسان جي وجود جي حقيقتن تي غور ڪن ٿا، تہ ڪڏهن وجودي مايوسي ۽ اڪيلائي جو احساس پيدا ٿي سگهي ٿو.

نتيجو:

شاعر ۽ اديب جو جذباتي حساسيت، سماجي اڪيلاپڻ، ذاتي مسئلا، نفسياتي مسئلا، ادبي دٻاءُ، ۽ روحاني سوچ گڏجي انهن کي خودڪشي جي خطري ۾ وجهن ٿا.پر هڪ اهم ڳالھ اها آهي تہ:صحيح نفسياتي مدد، سماجي ساٿ، روحاني سڪون، ۽ جذباتي اظهار (لکڻ، ڳالهائڻ، تخليقي ڪم) انهن رجحان کي روڪي ۽ مثبت توانائي ۾ تبديل ڪري سگهن ٿا.

3.“لاديني” ۽ “مذھبي” اديبن  جي نفسياتي ۾ فرق:

هي فرق صرف عقيدي جو نہ، پر زندگيءَ جي فلسفي، اميد، ۽ وجود جي معنيٰ سان جڙيل آهي. اچو تہ ان کي ادبي، نفسياتي ۽ روحاني نقطي نظر سان سمجهون:

1.مذھبي شاعر جو وجودي سهارو:

مذھبي شاعر يا اديب لاءِ زندگي جو مقصد، خالق جي رضا ۽ آخرت جي اميد آهي.

هو مصيبتن کي آزمائش سمجهي ٿو، عذاب نہ.

ڏک ۽ تڪليف کي روحاني ترقي جو ذريعو مڃي ٿو.

ان ڪري جڏهن زندگيءَ ۾ مايوسي اچي ٿي، تڏهن بہ سندس دل ۾ هڪ آواز رهندو آهي:“نفعي نقصان جو مالڪ الله جي ذات آھي ھي حالت ۾ خير کان خالي ناھي.اهو ايماني يقين کيس خودڪشي کان روڪي ٿو، ڇاڪاڻ⁠ تہ هو ڄاڻي ٿو تہ زندگي رب جي امانت آهي، ۽ ان تي ھٿ جراند ڪرڻ گناھ ۽ بغاوت آهي.

شاھ عبدللطيف ڀٽائي چوي ٿو:

سڀئي سبحان جي ڪر حوالي ڪم

ٿي تحقيق تسليم ۾ لاھي غم وھم

قادر ساڻ ڪرم حاصل ڪري ھاج تون

2.لاديني شاعر جو فڪري خال:

ٻئي طرف، خالص لاديني شاعر يا اديب، زندگيءَ جي فلسفي کي مادي يا وجودي سطح تي ڏسي ٿو.

جڏهن کيس زندگيءَ ۾ مقصد، اميد يا “مابعد” جو ڪو تصور نٿو ملي،

تڏهن هو وجودي بي‌معنيت ۾ ڦاسي وڃي ٿو.

اتي ئي خودڪشي جو خيال جنم وٺي ٿو، ڇو⁠تہ سندس ذهن چوي ٿو:

“جيڪو ڪجھ آهي، اهو هتي ئي ختم ٿي وڃي ٿو پوءِ درد کان ڇو نہ ڀڄي وڃجي؟”

اهو سوچ روحاني خال ۽ ايمان جي غيرموجودگي جو نتيجو آهي.

3.روحاني شاعر جي نجاتي رستو:

مذھبي ۽ صوفي شاعرن لاءِ درد ۽ ڏک الهي محبت جو زادِ راھ آهن، نہ تباهيءَ جو سبب.شاھ لطيف، مولانا رومي، بلھي شاھ، ۽ حافظ جهڙا شاعر جڏهن روئن ٿا، تڏهن بہ اهو روئڻ وصال حق جي خواهش جو اظهار آهي، نہ فنا جي تمنا جو۔

“روئڻ، رب سان ڳالهائڻ جو ٻيو روپ آهي؛

۽ ڳوڙها، عبادت جو خاموش ذڪر آهن.”

انهن لاءِ عشق، تڪليف ۽ فراق — سڀ “وصال حق” ڏانهن وٺي ويندڙ منزلون آهن، انڪري اهي ڪڏهن به خودڪشيءَ کي حل نٿا سمجهن۔

4.مذھبي ايمان ۽ نفسياتي تحفظ:

نفسيات جي دنيا ۾ هڪ ڳالھ مڃيل آهي تہ:

“ايمان رکندڙ ماڻهو نفسياتي طور تي وڌيڪ مضبوط، پراميد، ۽ باطني سڪون وارا هوندا آهن.”

ايمان انسان کي “مان اڪيلو ناهيان” جو احساس ڏئي ٿو.دعا ۽ عبادت دل جي (صفائي) جو ڪم ڪن ٿيون.جڏهن دنيا مايوس ڪري ٿي، تہ مذهبي اديب پنهنجي خالق ڏانهن رخ ڪري ٿو، نہ پنهنجي انت ڏانهن.

جيڏو تنھنجو نانءُ ٻاجھ بہ اوڏي مڱا 

ري ٿنبين ري ٿوڻي تون ڇپر تون ڇانءُ 

ڪڄاڙو ڪهان توکي معلوم سڀڪا 

5.لاديني ادب ۾ مايوسي جو تسلسل:

لاديني يا وجودي ادب ۾، اڪثر شاعري ۽ نثر ۾ نااميدي، خالي پن، ۽ بي‌معنيت زندگي جو ذڪر ملندو آهي.

مثلاً:

نٽشي چوي ٿو: “خدا مري ويو.”

ڪامو لکي ٿو: “زندگي هڪ بيمار مزاح آهي.”

اهڙي فڪر ۾ جڏهن انسان جي اندر جو درد وڌي ٿو، تڏهن کيس ڪوبہ روحاني سهارو نٿو ملي، نتيجي ۾ خودڪشي هڪ فلسفيانہ عمل بڻجي ٿي، نہ صرف نفسياتي ڪمزوري۔

6.صوفي شاعرن جي سڪ ۽ صبر جو راز:

شاهه عبداللطيف ڀٽائي، رومي، ۽ ٻين صوفي شاعرن جي ڪلام ۾ جڏهن “روئڻ، فراق، رات، درد، ۽ ڳوڙهن” جا لفظ ايندا آهن،

تہ اهي دراصل زندگيءَ جي بقا ۽ روح جي پاڪائيءَ جا نشان آهن۔اهي شاعر درد ۾ بہ نور ڏسن ٿا،۽ تڪليف ۾ بہ تربيت۔ان ڪري انهن لاءِ خودڪشي جو خيال روحاني ڪفر آهي، ڇاڪاڻ⁠ تہ اها رب جي حڪمت تي بي‌صبري ۽ نااميديءَ جي علامت آهي۔

7.نتيجو: 

ايمان.زندگيءَ جو توازن

خلاصو اهو تہ:

لاديني شاعر مذهبي شاعر

وجود جو مقصد بي‌معنيت يا ذاتي الهي مقصد ۽ امتحان

درد جو مطلب بوجھ يا عذاب پاڪائي ۽ عشق جي آزمائش خودڪشي جو خيال ڀڄڻ جو رستو حرام ۽ بي‌صبري آخرت جو تصور غير موجود يقين ۽ اميد جو سرچشمو

آخر ۾:

نفسياتي ڏک ۽ بي‌اميدي روحاني سڪون ۽ صبراخلاقي ۽ ادبي پيغام

مذھبي شاعر جي اندر ۾ اميد جي شمع ڪڏهن بہ وسامي نٿي، ڇاڪاڻ⁠ تہ هو ڄاڻي ٿو:

“درد سان رب ويجهو ٿئي ٿو،

۽ صبر سان رب راضي ٿئي ٿو.”

جتي ايمان آهي، اتي فنا جو خوف ناهي؛

جتي دعا آهي، اتي خودڪشيءَ جي ضرورت ناهي۔

4.مغربي اديب ۽ شاعر جن خودڪشي ڪئي:

اِرنَسٽ هِمينگوي.آمريڪا (1899–1961) ڊپريشن، ذهني دٻاءُ، جنگي يادون، شراب نوشي، ۽ وجودي خالي پن.

سيلويا پليٿ. برطانيه/آمريڪا (1932–1963) شديد ذهني دٻاءُ، ازدواجي ناڪامي، اڪيلاپ، ۽ احساس بي‌قدري.

ورجينا وولف. برطانيا (1882–1941) بائي‌پولر ڊس آرڊر، دنيا ۽ معاشري کان بيزاري، تخليقي تڪليف.

يوڪيو مشيما. جاپان (1925–1970) قومي غيرت، روحاني بحران، جاپاني روايتن جي زوال تي مايوسي.

هانس خريستان اينڊرسن. ڊينمارڪ جذباتي تڪليف ۽ معاشرتي بي‌وفائي (افواهي رپورٽ).

سيرجئي يسينن . روس (1895–1925) شراب، ادبي دٻاءُ، انقلاب کان پوءِ مايوسي، رومانوي ناڪامي.

آرتھر ڪوسٽلر. هنگري برطانيا (1905–1983) بيماري، زندگيءَ جي بي‌معنيٰ ٿيڻ جو احساس.

جان بيريمن. آمريڪا (1914–1972) ڊپريشن، ذاتي مسئلا، شراب نوشي.

مشرقي اديب ۽ شاعر جن خودڪشي ڪئي:

سعدالله ونّي. هندستان.پاڪستان سڌي خودڪشي نہ ڪئي، پر خود تباهيءَ واري زندگي، ڊپريشن ۽ سماجي بي‌چينيءَ سبب.

شكيب جلالي پاڪستان شاعريءَ ۾ مسلسل ڏک، غربت، احساس بي‌قدري، ۽ ذهني اذيت. ٽرين هيٺ اچي جان ڏني.

جَيوَتِڪ. هندستاني شاعر روحاني تڪليف ۽ فلسفياتي بي‌معنيٰ ٿيڻ جي احساس سبب.

چوي چو. ڪوريا شهرت کان پوءِ خالي پن، فني دٻاءُ.

سناز نيڪ پور.ايران سماجي پابندين ۽ فني اظهار جي بندشن سبب مايوسي.

ممڪن نفسياتي ۽ سماجي وجوهات

1.وجودي خالي پن:

مغربي فڪر ۾ خدا جي انڪار کان پوءِ انسان کي “معنيٰ” جي کوٽ محسوس ٿئي ٿي.ملحد شاعر جڏهن پاڻ کان وجودي سوال معلوم ڪري ٿو تہ کيس ڪوبہ آخري جواب نٿو ملي.

2.جمالياتي حساسيت:

اديب جو دل عام ماڻهن کان وڌيڪ حساس هوندو آهي هر زخم گهڻو گهاٽو محسوس ٿيندو آهي.

3.معاشرتي بي‌قدري:

فنڪار جي ڪوششن ۽ احساسن کي سماج کان ڪڏهن ڪڏهن اهميت نٿي ملي.

4.ذهني بيماريون:

ڊپريشن، بائي‌پولر ڊس آرڊر، يا شخصي تڪليف گهڻن لادين اديبن ۾ عام رهيون آهن.

5.ديني بي‌رخي:

خالص لاديني يا الحادي فڪر رکندڙ اديب “اميد” جو آخري ماخذ عقل وڃائي ويهندا آهن.

جڏهن انسان کي "واپسيءَ جو ڪو در" نظر نٿو اچي تہ هو موت کي نجات سمجهي ٿو.

ان جي ابتڙ. مذهبي ۽ روحاني شاعر:

مذهبي شاعر، جهڙوڪ:

شاه عبداللطيف ڀٽائي

سچل سرمست 

فيض حيدري 

مولانا روم

حافظ شيرازي

علامه اقبال

انهن جي دلين ۾ تسليم، توڪل، ۽ اميد جو ديوو روشن رهيو، تنهن ڪري انهن وٽ خودڪشيءَ جو رجحان بلڪل ناياب آهي.

اهي مايوسي کي عشقِ الهيءَ ۾ تبديل ڪندا هئا، ۽ درد کي ذڪر ۽ فڪر جو ذريعو بڻائيندا هئا.

نتيجو:

خودڪشي رڳو موت نہ آهي .اهو معنيٰ جي ڳولا ۾ ناڪاميءَ جو اظهار آهي.

مغربي لادينيت انسان کي اڪيلو ڇڏي ٿي،

جڏهن تہ اسلامي روحانيت انسان کي اللہ سان دائمي معيت جو احساس ڏياري ٿي.جيڪو هن کي خودڪشي نہ، پر صبر، اميد، ۽ تخليق جي راھ تي هلڻ سيکاري ٿو.

5.پاڪستاني اديب ۽ شاعر جن خودڪشي ڪئي يا ان جي ويجهو پهتا:

شڪيب جلالي غزل گو شاعر (1934–1966) سڀ کان مشهور واقعي ۾ پنهنجي زندگي جو انت خودڪشي سان ڪيو. لاهور کان سرگودا ويندڙ ٽرين جي سامهون اچي پاڻ کي ماري ڇڏيو. سبب: شديد احساسِ بي‌قدري، غربت، داخلي تڪليف، ۽ عشق ۾ ناڪامي. سندس شعري زبان ۾ مسلسل اداسي ۽ خود انڪاري موجود آهي.

 احمد مشتاق جديد نظم گو شاعر شڪيب جلالي جو هم‌عصر؛ سخت ڊپريشن ۽ سماجي بي‌توجهيءَ سبب پاڻ کي نقصان پهچائڻ جون ڪوششون ڪيون (خودڪشي نہ پر ڪوشش).

ناصر ڪاظمي غزل گو شاعر (1925–1972) سڌي خودڪشي نہ ڪئي، پر زندگيءَ کان بيزار ٿي پاڻ کي مڪمل بي‌پرواهيءَ ۽ بيماريءَ حوالي ڪيو. سندس شاعري ۾ "موت جي طلب" ۽ "زندگيءَ کان ٿڪاوٽ" جا واضح اشارا آهن.

ن م راشد جديد نظم جو باني فڪري لحاظ کان وجوديت جو قائل؛ مغربي فڪر جي اثر هيٺ زندگيءَ جي بي‌معنيٰ ٿيڻ جي ڳالھ ڪندو رهيو. خودڪشي نہ ڪئي، پر آخري سالن ۾ روحاني ۽ نفسياتي بي‌چينيءَ ۾ مبتلا رهيو. وصيت ڪري ويو منھنجي مرڻ تي مونکي ھندن جيان ساڙيو وڃي.

اختر حسين جعفري انقلابي شاعر زندگيءَ جي تڪليفن ۽ ادبي مايوسين سبب نفسياتي دٻاءُ ۾ رهيو. سڌي خودڪشي نہ، پر "زندگيءَ جي لاپرواهيءَ" سان خود تباهيءَ جي راھ اختيار ڪئي.

پروين شاڪر شاعرہ سندس حادثاتي موت تي بہ ڪيترن ماهرن چيو تہ "ممڪن آهي مايوسي ۽ ذهني دٻاءُ جو نتيجو هجي"، جيتوڻيڪ رسمي طور اها ٽريفڪ حادثو قرار ڏني وئي. سندس شاعري ۾ بہ بار بار “دل جي ٿڪاوٽ” ۽ “زندگيءَ کان بيزاري” جو ذڪر آهي.

ندا فاضلي (هند-پاڪ لاڳاپيل) شاعر زندگيءَ ۾ مايوسي، پر آخر تائين پاڻ سنڀاليو. سندس ڪلام ۾ خودڪشيءَ جي سوچن جو ذڪر ملي ٿو.

خودڪشيءَ جا اهم سبب ادبي تجزيو:

1.احساسِ بي‌قدري:

معاشري ۾ شاعر ۽ اديب کي گهڻو وقت مالي ۽ سماجي قدر نٿو ملي.

تخليق جو درد، جڏهن همدرديءَ کان خالي ٿي وڃي، تڏهن اندر جو شاعر ڀڄي وڃي ٿو.

2.عشق ۽ داخلي تڪليف:

گهڻن شاعرن لاءِ عشق ئي تخليق جو سرچشمو آهي.پر جڏهن اهو عشق ناڪام ٿئي ٿو تہ وجود ڀڄي پوي ٿو.

شڪيب جلاليءَ جا بيت ۽ غزل هن احساس سان ڀرپور آهن.

3.غربت ۽ بي‌وسي:

ادبي دنيا ۾ مالي تحفظ نہ هجڻ ڪري ڪيترائي حساس ذهن ٽٽندا آهن.

4.ذهني بيماريون ۽ ڊپريشن:

فنڪار جو ذهن تمام گهڻو محسوس ڪندڙ هوندو آهي جنهن ڪري ذهني تڪليفن جو خطرو وڌيڪ هوندو آهي.

5.ديني ۽ روحاني کوٽ:

جن شاعرن وٽ خدا، اميد ۽ توڪل جو تصور ڪمزور ٿيو، انهن ۾ خودڪشيءَ جو رجحان وڌي ويو.

ان جي ابتڙ، روحاني شاعر (مثلاً شاه لطيف، سچل، اقبال، فيض حيدري)

پنهنجي درد کي عبادت ۽ فڪر ۾ تبديل ڪيو.

ادبي مشاهدو:

پاڪستان جي لاديني يا جديد شاعرن ۾ وجودي درد ۽ نااميدي جو رنگ گهڻو ملي ٿو،

جڏهن تہ مذهبي ۽ صوفي شاعرن وٽ اهو درد ذڪر، صبر ۽ فڪر جي روپ ۾ تسليم ٿي وڃي ٿو.

لطيف چوي ٿو:

"ڏکن سکن جي سونھن گھوريان ڏک سکن ري "

يعني رات جي اونداهيءَ ۾ به اميد جو ديوو روشن رکي ٿو —

اهو ئي فرق آهي مايوسيءَ ۽ روحاني بيداريءَ جي وچ ۾

6.فڪر لطيف ۽ فڪر لادينيت:

هڪ پاسي لطيف جي فڪر جي روشني آهي، ٻئي پاسي سيڪيولر سوچ جي اونداهي؛

هڪ پاسي قرآن جو نغمو، ٻئي پاسي نفس جو نعرو؛

هڪ پاسي عبادت جو سڪون، ٻئي پاسي بغاوت جو شور؛

هڪ پاسي عشق جو ادب، ٻئي پاسي عقل جو غرور۔

سوال اٿئي ٿو.

ڇا لطيف جو فڪر دين کان بيزاريءَ جو پيغام آهي، يا دين سان وفاداريءَ جو اعلان؟

ڇا لطيف انسان کي رب کان دور ڪري ٿو، يا رب سان ويجهو آڻي ٿو؟

ڇا لطيف آزاديءَ جو شاعر آهي، يا بندگيءَ جو بازيگر؟

هتي تضاد صاف آهي — مومن جي محنت، بي دين جي ڪاهلي؛

عمل جي عظمت، بي عمليءَ جي لعنت؛

ايمان جو اڀار، انڪار جو زوال۔

پر سيڪيولر ذهن چوي ٿو:

زندگيءَ ۾ ڪا مذهبي پابندي نہ هجي،

فڪر آزاد، عمل آزاد، ۽ انسان پاڻ جو حاڪم هجي۔

۽ لطيف چوي ٿو:

“آزاديءَ ۾ فنا، ۽ بندگيءَ ۾ بقا آھي।”

هڪ پاسي “مان”، ٻئي پاسي “اسان”؛

هڪ پاسي “خود پسندي”، ٻئي پاسي “خالق پرستي”۔

سيڪيولر فڪر چوي ٿو: “دين ضمير جو ذاتي معاملو آهي”

پر لطيف چوي ٿو: “دين ضمير جو زندھ حوالو آهي”۔

هڪ فڪر انسان کي ڌرتيءَ تائين قيد ڪري ٿو، ٻيو آسمان تائين کڻي وڃي ٿو؛

هڪ دل کي خواهشن ۾ جڪڙي ٿو، ٻيو روح کي رب سان ڳنڍي ٿو۔

لطيف جي دنيا ۾ “نماز” جو مطلب زنانو ڪم نہ، مسلماني جو مقصد آهي؛

“روزي بک ” جو مفھوم نہ، بي ريا عبادت آهي۔

سيڪيولر ذهن انهن لفظن کي ازاديءَ جو استعارو ٿو سمجهي،

پر لطيف انهن کي بندگيءَ جي جوهر بڻائي ٿو۔

لطيف چوي ٿو:

ڪتڻ جي ڪانہ ڪرين ستي ساھين ھڏ

صباح ايندي اوچتو عيد اگھاڙن گڏ 

جت ساھيڙيون ڪندي سڏ پوء سڪندي سينگار لاء

هڪ پاسي موت کان بي پرواهي، ٻئي پاسي آخرت جو يقين؛

هڪ پاسي زندگيءَ جي مستي، ٻئي پاسي حساب جي هوشياري؛

هڪ پاسي نفس جو نغمو، ٻئي پاسي نجات جو نعرو۔

سيڪيولر فڪر چوي ٿو: “دين تڪرار جو سبب آهي”

لطيف چوي ٿو: “دين اتحاد جو سبب آهي”؛

هڪ وڇوڙي جي واٽ ڏيکاري ٿو، ٻيو وصال جو وعدو ڪري ٿو؛

هڪ اونداهين ۾ وساري ٿو، ٻيو روشنيءَ ڏانهن سڏي ٿو۔

اڄ جو سيڪيولر اديب لطيف جي نالي سان فڪر جو واپار ڪري ٿو —

هو بيتن کي لفظي فلسفو بڻائي ٿو، پر فڪر کي دل جي زينت نٿو بڻائي؛

هو لطيف جي لفظن کي محض ورجائي ٿو، پر لطيف جي واٽ تي نہ ٿو هلي؛

هو لطيف کي آزاديءَ جو علمبردار سڏائي ٿو، پر پاڻ نفس جو قيدي آهي۔

لطيف جي فڪر ۾ تضاد نہ آهي، پر توازن آهي؛

سيڪيولر سوچ ۾ توازن نہ آهي، پر تڪرار آهي۔

لطيفي ڪلام ۾ سڪون ٿو لهي، سيڪيولر فڪر بغاوت ۾ بي چيني۔

لطيف جي زبان ۾ عشق عبادت بڻجي ٿو، سيڪيولر ذهن ۾ عبادت فلسفي تائين محدود ٿي وڃي ٿي۔

لطيف جي واٽ روشنيءَ جي واٽ آهي،

سيڪيولر راھ اونداهين جي راھ۔

لطيف جي دل ۾ رب جو ذڪر، سيڪيولر ذهن ۾ “من” جو فڪر؛

لطيف جي بيت ۾ اخلاص، سيڪيولر لفظ ۾ انڪار۔

لطيف جي فڪر جو سچ اهو آهي تہ

“جيڪو الله کان جدا، سو لطيف کان بہ جدا”۔

لطيف جي عشق جو قانون آهي:

“جيڪو نفس سان لڙي، سو لطيف سان ڳنڍي”۔

سو، اڄ جو سوال اڃا باقي آهي

ڇا اسان لطيف جا عاشق آهيون يا نفس جا قيدي؟

ڇا اسان روشنيءَ جا پيروڪار آهيون يا اونداهيءَ جا رهواسي؟

ڇا اسان لطيف جي بيتن کي سمجھون ٿا يا رسمي پڙھون ٿا؟

لطيف جو فڪر ٻن ڌرين وچم آھي:

سچ ۽ ڪوڙ، ايمان ۽ انڪار، عبادت ۽ بغاوت۔

جيڪو لطيف سان آهي، سو سچ سان آهي؛

جيڪو لطيفي فڪر جي خلاف آهي، سو ڪوڙ سان آهي۔

اختتام:

لطيف جو فڪر سيڪيولر نہ، صوفي آهي؛

بيزاري نہ، بيداري آهي؛

آزادي نہ، اطاعت آهي؛

فڪر نہ، فقر دين آهي۔

روشنيءَ جي واٽ لطيف وٽ آهي،

۽ اونداهيءَ جي راھ انهن وٽ آهي،

جيڪي لطيف جو نالو وٺي لطيف جي روح کي وساري ويٺا آهن۔

لطيف جي سچائيءَ سان جيئڻ ئي لطيفيت آهي،

باقي سڀ فقط لفظن جو واپار، ۽ فڪر جو فرار۔